Akademik Veri Yönetim Sistemi
7. Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Kongresi, Trabzon, Türkiye, 9 - 11 Ekim 2024, ss.162-163
ÇOKULUSLU BİR İŞLETMENİN OSMANLI TOPLUMUNDAKİ İZLERİ: REJİ İDARESİ ÜZERİNE NİTEL BİR ANALİZ (1912-1915)
Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde ve genç Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında önemli bir rol oynayan Memalik-i Şahane Duhanları Müşterekü'l-Menfaa Reji Şirketi’nin (kısaca Reji İdaresi) Osmanlı toplumu üzerindeki etkilerini nitel bir yaklaşımla analiz etmeyi amaçlamaktadır. Reji İdaresi, 1875’te moratoryum ilan eden Osmanlı Devleti’nin borçlarını tahsil etmek üzere oluşturulan Düyun-u Umumiye İdaresi tarafından ülkenin tütün idaresinin devredildiği Almanya-Avusturya-Fransız sermayeli çokuluslu bir işletme olarak kurulmuştur (Ögel, 2020; Öztürk, 2023). Bu işletme, 1883-1925 tarihleri arasında faaliyet göstermiş olup bu dönemde toplumda derin sosyal ve ekonomik izler bırakmıştır. Şirketin baskıcı yönetimi ve sömürüye varan uygulamaları, toplumun bütün kesimlerini etkilemiştir. Dolayısıyla Reji İdaresi, Türkiye’de “Kolbastı” gibi halk oyunları, “Çökerme Zeybeği”, “Kerimoğlu Zeybeği” gibi türkülerin yanında, birçok roman ve akademik çalışmanın konusu haline gelmiştir (Ögel, 2020; Kahyaoğlu, 2022; Kükey, 2019; Dığıroğlu, 2007; Tarus, 2009; Özol, 2012, Öztürk, 2020; Batman, 2016).
Bu çalışmada, Reji İdaresi'nin Osmanlı toplumu üzerindeki etkileri, 1912-1915 yıllarını ele alan ve 2019 yılında yayımlanan “Reji'nin Kadınları” adlı dönem romanı üzerinden analiz edilmiştir. Canik Sancağı’na bağlı Samsun şehri ve çevresinde yaşanan olayları odağına alan eser, Reji’nin faaliyetleri konusunda ülkenin genelindeki sosyal, siyasi ve ekonomik tabloyu ortaya koymaktadır. Romanın metni, nitel olarak analiz edilmiştir. Bu kapsamda ilgili eserdeki veriler MAXQDA yazılımı kullanılarak kodlanmış, tema ve kategoriler oluşturulmuştur. Netice olarak, Reji İdaresi'yle ilgili çeşitli başlıklar ortaya konmuştur. Analiz sonucunda Reji İdaresi'nin faaliyetleri, ürün ve fiyat politikaları, personel ilişkileri, sosyo-ekonomik katkıları ve kolculuk müessesesinin yarattığı toplumsal tahribat gibi önemli unsurların yanı sıra, Osmanlı Hükümetinin o yıllarda yaşadığı zorluklar ve Reji karşısındaki hukuki ve idari yetersizlikleri gibi hususlara ulaşılmıştır. Ayrıca, dönemin toplumsal sorunları olan savaş, işgal, yoksulluk, göç, tehcir ve etnik çekişmelerin Reji İdaresi'nin üzerindeki etkilerine dair çeşitli bulgular elde edilmiştir (Kükey, 2019).
Çalışmanın bulguları, Reji İdaresi'nin Osmanlı Devleti'nde sadece ekonomik bir aktör olmanın ötesine geçerek, toplumsal yapı üzerinde derin izler bırakan bir çokuluslu işletme olduğunu ortaya koymaktadır. Reji İdaresi'nin faaliyetleri sırasında sergilediği yönetim, fiyat ve denetim politikası karşısına bir toplumsal direnişin çıkmasına neden olmuştur. Şirketin vatandaşın tütününe biçtiği fiyat ve ürünlerin toplanmasında sergilediği keyfilik, tütün kaçakçılığı müessesinin (konturbazlık, ayıngacılık, dravacılık) yaygınlaşmasına kapı aralamıştır (Çelik, 2023; Kirman, 2003; Öztürk, 2020; Kükey, 2019). Reji’nin kaçakçılığı önlemek adına kolcular marifetiyle döktüğü kan ise halen toplumsal hafızada yerini korumaktadır. Kolluk kuvvetine sahip olması nedeniyle İngiliz Doğu Hindistan Şirketine benzetilen Reji örneği, günümüz çokuluslu şirketlerinin operasyonlarında dikkate alınması gereken önemli dersler sunmaktadır (Koç, 2020). Özellikle şirketlerin operasyonel kararlarının faaliyette bulunduğu devletin egemenlik alanı üzerinde ve yerel halkta nasıl derin izler bırakabileceği ve bu tür etkilerin nasıl minimize edilebileceği üzerine önemli çıkarımlar sağlamaktadır (Kükey, 2019).
Sonuç olarak, Reji İdaresi'nin Osmanlı toplumu üzerindeki etkilerinin tarihsel bir örnek olarak incelenmesi, günümüz çokuluslu işletmelerinin sosyal sorumluluk ve yerel halkla etkileşim konularında alması gereken dersleri vurgulamaktadır. Bu analiz, sadece tarihsel bir inceleme olmakla kalmayıp, aynı zamanda işletmecilik tarihi bağlamında çağdaş iş dünyası için önemli bir rehber niteliği taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler: Çokuluslu İşletmeler, Kolcular, Osmanlı İmparatorluğu, Tütün Rejisi, Vergi