GÜVENLİK VE TÜTÜN: REJİ ŞİRKETİNİN KOLLUK KUVVETLERİ VE İKTİDAR PRATİKLERİ

Muhammet NEGİZ

Araştırma Görevlisi/Doktora Öğrencisi

Karadeniz Teknik Üniversitesi 

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

İşletme Bölümü

muhammetnegiz@ktu.edu.tr

Bu çalışma, Düyûn-u Umumiye’nin (1881-1928) Osmanlı İmparatorluğu’ndan alacaklarını tahsil etmesi amacıyla bir sektöre özgü olarak kurulan Reji İdaresi (1883-1925) adlı çok uluslu şirketin Osmanlı tütün ekonomisindeki baskıcı güvenlik politikalarını ve bunun toplum üzerindeki etkilerini, Tütün Türküsü (Özol, 2012) adlı romanın nitel analizi üzerinden ele almaktadır. Roman, Balıkesir’in Gönen ilçesi ve çevresinde, Reji İdaresi’nin gelişiyle şekillenen toplumsal, ekonomik ve güvenlik dinamiklerini anlatmaktadır. Reji Şirketi, Osmanlı İmparatorluğu’ndan tütün tekelini devralarak Doğu Hindistan Kumpanyası’na benzer ayrıcalıklar kazanmış ve bu ayrıcalıkları silahlı kolluk kuvvetleri (kolcular) aracılığıyla uygulamıştır.

Roman, Reji’nin baskıcı politikalarının tütün üreticileri üzerindeki etkilerini çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır. Eric Hobsbawm’ın haydutluk ve halk kahramanlığına dair teorik çerçevesi (Elaltuntaş ve Karaca, 2021; Gacar, 2019) , bu çalışmanın temel dayanaklarından biridir. Hobsbawm’ın argümanlarına uygun olarak, roman, Reji’nin adaletsiz uygulamalarına karşı direnen kaçakçıların (ayıngacılar), bölge halkı tarafından kahraman olarak görülmesini vurgulamaktadır. Kaçakçılar, sadece ekonomik değil, aynı zamanda toplumsal direnişin de simgesi haline gelmiştir.

Çalışmada, Tütün Türküsü adlı roman metni, RQDA programı kullanılarak nitel veri analizi teknikleriyle incelenmiştir. Metin üzerinde yapılan kodlama ve kategorilendirme çalışmaları, Reji’nin baskı ve güvenlik politikalarının toplumsal yapıyı nasıl dönüştürdüğünü ortaya koymaktadır. Kodlama sürecinde, Reji İdaresi’ne verilen kamu ayrıcalıkları, şirketin halka uyguladığı ekonomik baskı, kolcuların zor kullanımı, kaçakçılığın kahramanlaştırılması ve işletmecilik tarihi açısından şirketin yapısı gibi temalar ön plana çıkmıştır.

Sonuç olarak, Reji Şirketi’nin tütün üreticileri üzerindeki baskıcı uygulamaları, ekonomik sömürü ile güvenlik politikalarının kesişiminde bir iktidar pratiği olarak değerlendirilmiştir. Romanın sunduğu anlatı, Reji İdaresi’nin yalnızca ekonomik bir güç olmadığını, aynı zamanda toplumsal düzeni yeniden şekillendiren bir baskı aygıtı olarak hareket ettiğini göstermektedir. Bu bağlamda, çalışma, edebiyat ve güvenlik çalışmaları arasındaki ilişkilerin tarihsel analizlere nasıl katkı sağlayabileceğini ortaya koymaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Kolcular, Reji İdaresi, Tütün Kaçakçıları, Tütün